235 lines
13 KiB
Markdown
235 lines
13 KiB
Markdown
# Manifest Niebinarnej Polszczyzny
|
||
|
||
<small>2021-04-20 | [@andrea](/@andrea)</small>
|
||
|
||
<section>
|
||
<a href="/docs-local/Manifest Niebinarnej Polszczyzny.pdf" target="_blank" class="btn btn-outline-primary d-block">
|
||
<span class="fal fa-file-pdf"></span>
|
||
Wersja do ściągnięcia
|
||
</a>
|
||
</section>
|
||
|
||
Jako [Rada Języka Neutralnego](/kolektyw-rjn) zawsze stroniłośmy od
|
||
[preskryptywizmu](https://pl.wikipedia.org/wiki/Preskryptywizm_(j%C4%99zykoznawstwo)).
|
||
Teraz jednak zebrało się wystarczająco dużo powodów,
|
||
byśmy opowiedziały się po stronie konkretnych form i rodzajów gramatycznych.
|
||
Nie oznacza to oczywiście, że jakkolwiek je narzucamy ani że odrzucamy pozostałe;
|
||
ale widząc wśród osób korzystających z naszych materiałów przytłoczenie mnogością możliwości,
|
||
chciałobyśmy wprost zasugerować, które pomysły na neutralny płciowo język
|
||
zdają się według naszych obserwacji oraz [badań](/blog/spis-2021)
|
||
mieć największy potencjał, by stać się „domyślnymi”, normatywnymi formami gramatycznymi.
|
||
|
||
Widząc również, jak wielka jest wśród osób niebinarnych potrzeba legitymizacji form, których chcą używać,
|
||
a wśród osób sceptycznych niechęć do form nienormatywnych,
|
||
apelujemy do Rady Języka Polskiego, osób językoznawczych, tłumaczących, nauczycielskich i innych osób z autorytetem,
|
||
aby w swoich wypowiedziach oraz przy tworzeniu rekomendacji, gramatyk, słowników i innych materiałów
|
||
brały pod uwagę potrzeby społeczności osób niebinarnych oraz niniejszy Manifest.
|
||
|
||
## A. Osoby niebinarne
|
||
|
||
### 1. Osoby niebinarne zasługują na szacunek i akceptację
|
||
|
||
Zarówno płeć [biologiczna](https://twitter.com/RebeccaRHelm/status/1207834357639139328)
|
||
jak i [społeczno-kulturowa](https://medium.com/thsppl/the-third-gender-867b550af81c)
|
||
wymykają się binarnemu podziałowi kobieta/mężczyzna.
|
||
Istnienie osób niebędących ani kobietami, ani mężczyznami jest faktem.
|
||
|
||
Osoby niebinarne, tak jak wszystkie inne, zasługują na szacunek – także dla swojej tożsamości płciowej.
|
||
Nie musimy jej dogłębnie rozumieć, nie musimy znać się na każdej mikroetykietce –
|
||
ale powinnośmy przynajmniej zwyczajnie wierzyć tym osobom, że są takiej płci, jakiej mówią, że są.
|
||
|
||
Niestety polszczyzna w bardzo wielu obszarach narzuca nam precyzowanie płci –
|
||
czy to własnej, odbiorczyń, czy osób trzecich –
|
||
i robi to wymuszając w takich przypadkach jeden z dwóch rodzajów gramatycznych: męski lub żeński.
|
||
Dla wielu z nas jest to przykre, pogłębiające dysforię płciową,
|
||
i wręcz zmusza nas do kłamania w niemal każdym zdaniu na temat naszej własnej płci.
|
||
|
||
Dlatego jako społeczność pracujemy nas tworzeniem i popularyzowaniem [pomysłów](/)
|
||
na uczynienie języka bardziej inkluzywnym, a mniej binarnym
|
||
i mniej poddanym [męskiej dominacji językowej](https://pl.wikipedia.org/wiki/M%C4%99ska_dominacja_j%C4%99zykowa).
|
||
|
||
Respektowanie naszych zaimków (i innych form) –
|
||
czy to normatywnych,
|
||
czy tych, które niniejszy manifest postuluje uczynić normatywnymi,
|
||
czy też wszystkich pozostałych – jest wyrazem szacunku.
|
||
Zwracanie się do kogosia tak, jak sobie życzy, to wręcz podstawa relacji społecznych.
|
||
Tak jak nie nazwiemy znajomej imieniem, którego nie nosi czy nie lubi,
|
||
tak samo nie zwracajmy się do niej formami gramatycznymi, których nie znosi.
|
||
|
||
Celowe [złopłcenie (misgendering)](https://zaimki.pl/terminologia#z%C5%82op%C5%82cenie)
|
||
to przejaw nienawiści i transfobii.
|
||
|
||
### 2. Rodzaj neutralny na równi z męskim i żeńskim
|
||
|
||
Polszczyzna posiada już trzeci rodzaj gramatyczny w liczbie pojedynczej – [rodzaj neutralny](/ono).
|
||
Niestety ze względu na brak powszechnego użycia go w odniesieniu do ludzi
|
||
jest często odbierany jako „upupiający” i podawana w wątpliwość jest jego poprawność.
|
||
|
||
Już w 2003 roku Rada Języka Polskiego wydała [opinię](https://rjp.pan.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=317:byom-byo&catid=44&Itemid=208)
|
||
na temat form „byłom”, „byłoś”, w której uznała je za „systemowo poprawne, lecz w zasadzie należą\[ce] do klasy form potencjalnych, nieużywanych na co dzień”.
|
||
Teraz, gdy świadomość istnienia osób niebinarnych przebija się powoli do głównego nurtu,
|
||
te poprawne systemowo formy jak najbardziej zaczynają być używane na co dzień,
|
||
a osoby językoznawcze wyrażają dla nich poparcie:
|
||
wśród nich na przykład prof. Jerzy Bralczyk [w komentarzu dla WP.pl](https://ksiazki.wp.pl/w-tvp-wysmiewali-osoby-niebinarne-profesor-bralczyk-rozumie-dlaczego-6616979703601760a)
|
||
czy prof. Iwona Sadowska [w nadchodzącym wydaniu swojej gramatyki języka polskiego](https://gufaculty360.georgetown.edu/s/contact/00336000014RaQuAAK/iwona-sadowska).
|
||
Dzięki naszym staraniom polska Wikipedia [listuje](https://pl.wikipedia.org/wiki/Czas_przesz%C5%82y?stableid=62668446)
|
||
już pierwszo- i drugoosobowe formy neutralne czasu przeszłego na równi z rodzajem męskim i żeńskim.
|
||
W przeprowadzonym przez nas [Niebinarnym Spisie Powszechnym](/blog/spis-2021)
|
||
rodzaj neutralny zdecydowanie dominuje wśród alternatywnych form językowych.
|
||
|
||
A zatem zarówno pojawiający się i rosnący uzus, jak i opinie osób językoznawczych,
|
||
w połączeniu z faktem, że jest to rodzaj gramatyczny już w języku istniejący
|
||
(a łatwiej lekko przesunąć zakres znaczeniowy niż stworzyć i upowszechnić coś zupełnie nowego, jak np. [dukaizmy](/onu))
|
||
zdają się sugerować, że dobrą rekomendacją jest polecenie
|
||
osobom niebinarnym szukającym sposobu na wyrażenie siebie,
|
||
a także osobom tłumaczącym na polski np. angielskie [singular „they”](https://www.merriam-webster.com/words-at-play/singular-nonbinary-they),
|
||
rodzaju neutralnego jako dobrej i względnie akceptowanej alternatywy do form binarnych.
|
||
|
||
<section>
|
||
<a href="/ono" target="_blank" class="btn btn-outline-primary d-block">
|
||
<span class="fal fa-book-reader"></span>
|
||
Więcej informacji o rodzaju neutralnym
|
||
</a>
|
||
</section>
|
||
|
||
### 3. Neutratywy jak feminatywy
|
||
|
||
[Neutratywy](/neutratywy) to słowa ukute na neutralne wersje słów nacechowanych płciowo,
|
||
analogicznie do feminatywów, czyli wersji żeńskich, na przykład:
|
||
|
||
- \[ten] fan, \[ta] fanka, \[to] [fanko](/neutratywy#fanko)
|
||
- \[ten] twórca, \[ta] twórczyni, \[to] [twórcze](/neutratywy#twórcze)
|
||
- \[ten] pracownik, \[ta] pracownica, \[to] [pracownicze](/neutratywy#pracownicze)
|
||
|
||
Postulujemy, by były umieszczane w słownikach i używane do opisywania osób niebinarnych, które sobie tego życzą.
|
||
|
||
<section>
|
||
<a href="/neutratywy" target="_blank" class="btn btn-outline-primary d-block">
|
||
<span class="fal fa-book-reader"></span>
|
||
Słownik Neutratywów Jezyka Polskiego
|
||
</a>
|
||
</section>
|
||
|
||
### 4. Nazwa „rodzaj neutralny” zamiast „nijaki”
|
||
|
||
Słowo „nijaki”, w odniesieniu do ludzi, jest zwyczajnie paskudne. Jest wykluczające. Odczłowieczające.
|
||
[Kojarzy się](https://www.synonimy.pl/synonim/nijaki/) przeciętnością, bezbarwnością, bylejakością, nudą i mdłościami.
|
||
Problem ten jest zauważany [w pracach naukowych](https://journals.umcs.pl/et/article/view/6367/pdf) \[str. 117-118]
|
||
i [przez współpracowników Rady Języka Polskiego](https://youtu.be/HOQazoVKf3c?t=1859).
|
||
|
||
Dlatego proponujemy alternatywę, pochodzącą od łacińskiej nazwy tego rodzaju gramatycznego:
|
||
[neuter](https://en.wiktionary.org/wiki/neuter#Latin).
|
||
Czyż „rodzaj neutralny” nie brzmi zdecydownie piękniej?
|
||
|
||
## B. Język neutralny płciowo
|
||
|
||
### 1. Formy z iksem przy zwrotach do osób o nieznanej płci
|
||
|
||
Powyższe postulaty dotyczą osób niebinarnych szukających sposobu na wyrażanie siebie w binarnym do bólu języku polskim.
|
||
Nie jest to jednak jedyny obszar, w którym silne zgenderyzowanie języka oraz męska dominacja językowa są widoczne i problematyczne.
|
||
|
||
Często zwracamy się do osoby, której płci nie znamy, na przykład w reklamach skierowanych do szerokiej grupy odbiorczej
|
||
czy w emailu wysłanym na adres zbiorowy, który może odczytać osoba, której zupełnie nie znamy.
|
||
|
||
Do takich sytuacji najlepszą opcją zdają się być [formy z iksem](/onx) zastępującym nacechowane płciowo morfemy.
|
||
Wśród form ze znakiem zastępującym to właśnie iksy są najczęściej używane przez osoby respondenckie naszego
|
||
[Niebinarnego Spisu Powszechnego](/blog/spis-2021).
|
||
|
||
Nie zakładaj, że nieznajoma osoba, do której się zwracasz, jest mężczyzną.
|
||
Przycisk „zapomniałem hasła” na Twojej stronie możesz przemianować na „zapomniałxm hasła”.
|
||
Twój transparent może mówić „nigdy nie będziesz szłx samx” zamiast form nacechowanych płciowo.
|
||
|
||
<section>
|
||
<a href="/onx" target="_blank" class="btn btn-outline-primary d-block">
|
||
<span class="fal fa-book-reader"></span>
|
||
Przykłady użycia form z iksem
|
||
</a>
|
||
</section>
|
||
|
||
### 2. Mnogi rodzaj neutralny przy zwrotach do grupy osób, niezależnie od ich płci.
|
||
|
||
Normatywna polszczyzna wymusza zwracanie uwagi na płeć osób członkowskich grupy do której / o której mówimy.
|
||
I rozróżnia w tej kwestii wyłącznie dwie możliwości: grupę złożoną wyłącznie z kobiet oraz… wszystko inne.
|
||
A więc zwracając się do stu uczestniczek konferencji powinnośmy użyć [form niemęskoosobowych, np. „zrobiłyście”](/one),
|
||
ale gdy dołączy do nich chociaż jedna osoba niebędąca kobietą, należy przestawić się na [formy męskoosobowe, np. „zrobiliście”](/oni).
|
||
|
||
Jest to nie tylko _dziwne_, ale też wykluczające, cementujące męską dominację językową,
|
||
i wymaga znania płci osób członkowskich grupy, mimo że w wielu przypadkach nie mamy jak jej znać.
|
||
Męskość nie powinna być czymś „domyślnym”. Nie każda grupa mieszana chce używać męskich form.
|
||
|
||
Dlatego proponujemy nową opcję, która nie ma istniejących konotacji z żadną płcią,
|
||
i może być używana wobec każdej grupy osób, bez zastanawiania się nad ich płcią czy zaimkami.
|
||
Opcją tą jest [liczba mnoga rodzaju neutralnego](/ona/ich): „ja zrobiłom” → „my zrobiłośmy”; „ono zrobiło” → „ona zrobiły”.
|
||
|
||
Wprawdzie nie jest to forma „poprawna systemowo” jak pojedynczy rodzaj nijaki,
|
||
ale została stworzona w analogii do niego, jest spójna, logiczna, i łatwa do zrozumienia i stworzenia.
|
||
|
||
<section>
|
||
<a href="/ona/ich" target="_blank" class="btn btn-outline-primary d-block">
|
||
<span class="fal fa-book-reader"></span>
|
||
Więcej informacji o mnogim rodzaju neutralnym
|
||
</a>
|
||
</section>
|
||
|
||
### 3. Neutralne zaimki: nieokreślony, przeczący, pytający, względny, upowszechniający
|
||
|
||
Męska dominacja językowa w polszczyźnie przejawia się między innymi tym, że
|
||
nawet jeśli nie mówimy o żadnej konkretnej osobie – to i tak zakładamy, że jest to mężczyzna.
|
||
Zaimki jak „ktoś” czy „nikt” narzucają całemu zdaniu rodzaj męski.
|
||
|
||
Proponujemy zatem, by [tego typu zaimki](/blog/zaimki-nie-tylko-osobowe)
|
||
miały alternatywną formę – w rodzaju neutralnym. Na przykład:
|
||
|
||
- Czy <u>ktosio</u> wrzucił<u>o</u> już posta o spisie powszechnym?
|
||
- <u>Nikto</u> nie zrobił<u>o</u> zadania domowego.
|
||
- <u>Kto</u> zrobił<u>o</u> ten bałagan?
|
||
- <u>Każde</u> chciał<u>o</u> spróbować.
|
||
- <u>Wszystkie</u> byłośmy pod wrażeniem.
|
||
|
||
<section>
|
||
<a href="/blog/zaimki-nie-tylko-osobowe" target="_blank" class="btn btn-outline-primary d-block">
|
||
<span class="fal fa-book-reader"></span>
|
||
Więcej informacji o neutralnych zaimkach
|
||
</a>
|
||
</section>
|
||
|
||
### 4. Osobatywy na określenie zawodów (itp.) nieznanych osób
|
||
|
||
Choć konkretna osoba może chcieć być opisywana jako „dziennikarz”, „dziennikarka”,
|
||
„[dziennikarcze](/neutratywy#dziennikarcze)”, „[dziennikarzu](/dukatywy)”, czy jeszcze inaczej,
|
||
tak dla osób o nieznanej płci lub dla grup mieszanych lepiej jest użyć formy, która w ogóle na płeć nie wskazuje –
|
||
jak określenie „osoby dziennikarskie”.
|
||
|
||
Formy takie, które analogicznie do maskulatywów, feminatyów i neutratywów nazwałośmy „[osobatywami](/osobatywy)”.
|
||
Są normatywne i proste do stworzenia i zrozumienia.
|
||
|
||
<section>
|
||
<a href="/osobatywy" target="_blank" class="btn btn-outline-primary d-block">
|
||
<span class="fal fa-book-reader"></span>
|
||
Więcej informacji o osobatywach
|
||
</a>
|
||
</section>
|
||
|
||
### 5. Unikanie form nacechowanych płciowo
|
||
|
||
Na naszej stronie zbieramy również inne pomysły na [unikanie form nacechowanych płciowo](/unikanie),
|
||
na przykład za pomocą zmiany podmiotu zdania, użycia strony biernej, form bezosobowych, mnogich, itp.
|
||
Serdecznie zachęcamy do zapoznania się z nimi i używania ich w codziennej mowie.
|
||
|
||
<section>
|
||
<a href="/unikanie" target="_blank" class="btn btn-outline-primary d-block">
|
||
<span class="fal fa-book-reader"></span>
|
||
Zbiór sposobów na unikanie form nacechowanych płciowo
|
||
</a>
|
||
</section>
|
||
|
||
## Podsumowując
|
||
|
||
- Szanujmy osoby niebinarne, ich płeć i zaimki. [Misgendering](/terminologia#misgendering) to przemoc werbalna.
|
||
- Jeśli wybierasz zaimki dla siebie lub postaci niebinarnej, którą tłumaczysz, to polecamy [rodzaj neutralny](/ono) i [neutratywy](/neutratywy).
|
||
- Zamiast „rodzaj nijaki” mówmy „rodzaj neutralny”.
|
||
- Przy zwracaniu się do osoby o nieznanej płci preferujmy [formy z iksem](/onx) i [osobatywy](/osobatywy).
|
||
- Mówiąc o grupie osób, używajmy [mnogiego rodzaju neutralnego](/ona/ich).
|
||
|
||
— [Rada Języka Neutralnego](/kolektyw-rjn)
|